رهبری دموکراتیک رادیکال بسان
کاتالیزوری برای اراده‌ی جمعی: مصاحبه‌ای با باربارا رنزبی

دکتر باربارا رَنزبی از تاریخدانان، نویسندگان، و فعالان پیشتاز امریکا به شمار می‌روند. ایشان که دیرزمانی است هم محقق و هم شرکت‌کننده در جنبش‌های اجتماعی مطالبه‌گر تغییرات رادیکال هستند، نویسنده‌ی سه کتاب می‌باشند، از جمله کتاب زندگی‌نامه‌ی اِلا بِیکر و جنبش آزادیخواه سیاهان، که برنده‌ی جوایز برجسته‌ی متعددی است. نوشته‌های دکتر رنزبی نسل‌های جدید را به چگونگی سازماندهی جنبش‌های آزادی‌خواه در ایالات متحده توسط فمینیست‌های سیاه‌پوست معرفی و آگاه کرده‌اند. اِلا بیکر، که یکی از سازمان‌دهنده‌گان بنیادی فعال در مبارزات قرن بیستم میلادی برای آزادی سیاه‌پوستان در ایالات متحده بود، نه تنها طرفدار گونه‌ای رهبری متفاوت نسبت به رهبری مرد کاریزماتیک و مقتدر در رأس جنبش‌ها بود، بلکه خود الگوی مجسم چنین رهبری‌ای بود. از آنجایی که انتقادات فراوانی بر جنبش‌های «بدون رهبر» تحت هدایت زنان* در سراسر جهان و به‌ویژه در ایران وارد گشته است، فرداهای فمینیستی با دکتر رنزبی به بحث نشست، تا جویای نظر ایشان در مورد شیوه‌های متناوب رهبری و وجوه مشترک مبارزه در میان قیام‌های امروزی در سراسر جهان شود.؜

فرداهای فمینیستی: دکتر رنزبی، بیاییم بحث را از کار شما در مورد اِلا بِیکر شروع کنیم. چرا می‌خواستید زندگی‌نامه‌ی او را تهیه کنید؟ چه عاملی بهتر شناختن او را در دوران حاضر حائز اهمیت می‌کند–دورانی که شاهد قیام‌های فراوانی در سرتاسر جهان هستیم، قیام‌هایی که غالبا تحت هدایت زنان هستند و القاء گرفته از اندیشه و گفتمان‌های فمینیستی؟ آیا می‌توان گفت که کنش و نظریه‌‌ی اِلا بیکر درباره‌ی تحول اجتماعی و سازمان‌دهی سیاسی، نه تنها به خودی خود دروس تاریخی پر عبرتی در بر دارند، بلکه برای ادراک لحظه‌ی کم‌نظیری که هم‌اکنون در آن به سر می‌بریم، مفید هستند؟

باربارا رنزبی: از شما متشکرم برای این سوال، و همچنین برای تدوین این پروژه و مداخله‌ی استراتژیک‌تان با این کار. امسال، سال ۲۰۲۳، بیستمین سالگرد انتشار کتاب اِلا بِیکر و جنبش آزادیخواه سیاهان است–سخت است باور این که این همه زمان گذشته است. از طرفی، سوال شما به نیت من در زمان نگارش کتاب می‌پردازد، و از طرف دیگر تا حدودی مربوط به گفتگوها، تعاملات، و مبارزاتی است که من طی ۲۰ سال گذشته و در حینی که افراد کتاب را خوانده و با اِلا بِیکر آشنایی بیشتر پیدا کرده‌اند، چشیده‌ام. اِلا بیکر ما را به چالش می‌کشد تا درباره‌ی رهبری به شیوه‌ی متفاوتی بیندیشیم. او درباره‌ی خطرات رهبری مسیحایی، و حساب بستن روی کسانی که بسان پیامبران و ناجیان خودنمایی می‌کنند، هشدار می‌دهد. او همچنین نوعی پروتو-فمینیست (فمینیست بدوی، مربوط به دوران پیش از ظهور مفاهیم فمینیسم مدرن) است. اما باید توجه داشت که او عنوان «فمینیست» را برای خود اختیار نمی‌کند؛ او متعلق به دوره‌ای است که واژه‌ی فمینیست طنین متفاوتی داشته است.؜

با این وجود و با توجه به اینکه او [بِیکر] همواره پی این بود که در اجتماعاتی که در آنها سازمان‌دهی می‌کرد به خواسته‌های افرادی که به عمق حاشیه‌ رانده شده بودند محوریت ببخشد، می‌توان گفت که او در سنت فمینیسم سیاه غوطه‌ور، و به آن متعهد بود. او به جوامع ساکن در دل جنوب (ایالات لوئیزیانا، می‌سی‌سی‌پی، جورجیا، آلاباما، و کارولینای جنوبی) سر می‌زد و به افرادی که عنوان‌های رسمی داشتند–خواه از قشر آکادمیک، روحانی، یا تجاری و بازرگانی–اعتنایی نمی‌کرد. در عوض، او توجهش را معطوف کسانی می‌کرد که شاید به اصطلاح چندان «خوش‌نام» نبودند؛ کسانی که حتی در میان گروه‌های سیاهانی که [بِیکر] در جمعشان مشغول سازمان‌دهی بود، از حقوق اقتصادی و سیاسی محروم بودند. او قدرت خاصی را در این کار دریافته بود. از نظر او، زمانی که ما تجربیات و دانش افرادی را که به دورترین نقاط حاشیه رانده شده‌اند به عنوان محور اصلی سازمان‌دهی جنبش‌هایمان مدنظر قرار دهیم، جنبش‌های پرتوان‌تری خلق می‌کنیم. جنبش‌های عادلانه‌تری خلق می‌کنیم. جنبش‌های کامل‌تر و همبسته‌تری خلق می‌کنیم. و این رویکرد خاص در قبال مسئله‌ی رهبری بود که باعث شد که زنان بی‌بضاعت و زنان طبقه‌ی کارگر و همچنین جوانان، که همگی از جمله مهمترین رویاپردازان و مبارزان در جنبش آزادیخواه سیاهان در جنوب آمریکا در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میلادی (۱۳۲۸ تا ۱۳۴۷ ش.ق.) بودند، در مرکز آن جنبش قرار گیرند.؜

و البته با توجه به اینکه مردسالاری سابقه‌ای دیرینه و جهانی دارد، زنان–به خاطر موقعیتشان در چنین نظام‌هایی و نه عوامل زیست‌شناسی–در هر جنبشی که هدفش تحولات رادیکال (ریشه‌ای) است، نیروی مهمی محسوب می‌شوند. این محاسبه، در طول سالیان، در اندیشه و کنش اِلا بِیکر امری حیاتی بود. او همچنین خواهان این بود که جنبش‌ها خود پرورشگاه ساختارهایی باشند که از ریشه دموکراتیک هستند. در عمل، این یعنی اینکه آن دسته از سازمان‌هایی که پایگاه توده‌ای دارند، فراتر از تکیه به اعضایشان برای پرداخت حق عضویت و حمایت از یک به اصطلاح «رهبر روشنفکر» در رأس سازمان، باید مکانیسم‌هایی را پیاده‌سازی کنند که ضامن امکان مشارکت اعضایشان در تصمیم‌گیری و شکل‌دهی به مبارزاتی که به آن فراخوانده می‌شوند، باشد. پس می‌توان نتیجه گرفت که او هم دیدگاهی برای نوعی جامعه‌ی دموکراتیک متفاوت داشت، و هم اصرار داشت که در درون جنبش‌ها، کنش‌های مذکور به اجرا گذاشته شوند.؜

می‌دانم که پروژه‌ی شما [فرداهای فمینیستی] به موضوع «بی‌رهبری» علاقه‌مند است. پس بگذارید پیشاپیش در رابطه با سوالات احتمالی‌ای که در این زمینه دارید بگویم که من خیلی عبارت بی‌رهبر را به کار نمی‌برم. اِلا بِیکر نوع خاصی از رهبری را بر عهده گرفت: رهبری‌ای که در برابر مردم مسئول و پاسخگو بود، رهبری‌ای که در دل یک جنبش قرار داشت، رهبری‌ای که شفاف بود، و رهبری‌ای که قادر مطلق نبود. در این مدل از رهبری، این همچنان مردم بودند که همدیگر را هدایت می‌کردند، و مردم بودند که همدیگر را بسیج می‌کردند که مسئولیت آموزش سیاسی در بین عموم مردم و یا پرورش استراتژی و غیره را به عهده بگیرند. این شاهکار زندگی و مهم‌ترین اثر او [بِیکر] بود. با اینکه او یک سازمان‌دهنده بود، من او را یک رهبر مردمی نیز می‌بینم، که با یک رهبر بزرگ، یا یک رهبر کاریزماتیک مافوق و متکبر، یا رهبر سلسله مراتبی تفاوت‌های اساسی دارد.؜

بنابراین، او [بِیکر] برای درک مسائل فعلی ما از اهمیت فراوانی برخوردار است. در کتابم، اهمیت بخشیدن به زندگی همه‌ی سیاهان: بازانگاری آزادی در قرن بیست و یکم، در مورد فمینیست‌های جوان و دگرباشی نوشته‌ام که در بطن جنبش «جان سیاه‌پوستان مهم است» فعال بودند. آنها اتفاقا از راه و رسم اِلا بِیکر و سبک رهبری‌اش خیلی الهام گرفته بودند. در ضمن، آنها از اساس حامی همه‌پذیری اجتماعی بودند، و توجه‌هشان را معطوف کسانی می‌کردند که درست در ورای مرز آبرومندی اجتماعی واقع شده بودند، تا که آن افراد را در مرکز فعالیت و خواست خود برای پایان خشونت نیروی پلیس–که افراد را هم به خاطر نژاد و هم به خاطر طبقه‌ی اجتماعی‌شان مورد نشان قرار می‌دهد–در نظر نگه دارند. به همین دلیل است که من انعکاس تفکرات و رویه‌ی اِلا بِیکر را در میان جنبش‌های قرن بیست و یکم می‌بینم، از جنبش جان سیاه‌پوستان مهم است/جنبش برای جان سیاهان گرفته تا جنبش اشغال وال استریت، تا قیام اخیر در ایران. سنت سازمان‌دهی جنبش‌هایی که از اساس حامی همه‌پذیری اجتماعی و مبرا از ساختارهای سلسله مراتبی هستند، تنها محدود به بِیکر نمی‌شود. به نظر من، این رسم به همه‌ی دنیا تعلق دارد، چرا که برگرفته از این واقعیت است که مردمانی وجود دارند که خواستار جنبش‌هایی هستند که به دنیایی که دوست دارند خلق، و در آن زندگی کنند، شباهت داشته باشد، و نه جنبش‌هایی که دغدغه‌شان غصب قدرت است.؜

فرداهای فمینیستی: اجازه دهید نکته‌ی آخری که ذکر کردید را کمی بشکافیم. سازمان‌دهندگانی مانند اِلا بِیکر، یا دیگر فمینیست‌های رادیکال سیاه‌پوست، و یا جنبش‌هایی مثل جنبش برای جان سیاهان چه درس‌های عبرتی را برای ما در مورد چگونگی سازمان دادن جنبش‌ها در برابر قدرت‌های متمرکز و سرکوبگری که در سرتاسر جهان می بینیم‌، در بر دارند؟ اِلا بِیکر در صحبت از نیاز جنبش‌ها برای اعمال تحول در درک خود از رهبری، گفته بود که «مردم قوی به رهبران قوی نیازی ندارند». همانطور که شما اشاره کردید، او یک رهبر مردمی بود. می‌توانید درباره‌ی نارضایتی‌های موجود پیرامون اشکال سنتی رهبری مسیحایی بیشتر صحبت کنید؟ جنبش‌هایی که به دنبال تحولات رادیکال (بنیادی) هستند، از تجسم مفهومی جدید برای رهبری به دور از مفهومی که به آن عادت کرده‌ایم، چه سودی می‌برند؟

باربارا رنزبی: پاسخ به این سوال ظرافت می‌طلبد. جنبش‌های «ئوریزِنتالیداد» (افقیت‌گرایی [۱]) در آمریکای لاتین، جنبش اشغال وال استریت، و بسیاری از دیگر جنبش‌ها، اثر گرفته از برخی سنت‌های آنارشیستی می‌باشند، که خود واکنشی به گروه‌های چپ سلسله‌مراتبی بودند که در سراسر جهان شاهد‌شان بوده‌ایم، مثلا حزب‌های «وانگارد» (پیش‌قراول) و البته نظریه‌ی مرکزگرایی دموکراتیک، که بیشتر مرکزگرا بود تا دموکراتیک. فراخوان برای بی‌رهبری، واکنشی به این واقعیات است. این فراخوان همچنین واکنشی است به جنبش‌های اجتماعی عمودی مردسالارانه‌ای که انقلابی نبوده‌اند، جنبش‌هایی که از مردم می‌خواستند که به یک نفر «عقل کل» امید ببندند تا همه‌ی ما را به رستگاری برساند. ما این موضوع را در نحوه‌ی تجسم و تقدیس مارتین لوتر کینگ جونیور، در چگونگی تمجید و یاد کردن از مالکوم ایکس، و افرادی از این زمره می‌بینیم. این رهبران اغلب مرد هستند، و ما همگی چنان سوشالیزه (جامعه‌پذیر) شده‌ایم که مفهوم رهبری را عموما مختص مردان ببینیم. این نوع اجتماعی شدن در طول تاریخ جریان داشته است، چنان چه اصطلاحاتی نظیر «کرده‌های بزرگ، مردان بزرگ» گواهی می‌دهند. پیام دریافتی این است که ما باید «مرد بزرگ»مان را برای رهبری و به جنب و جوش انداختن جنبش‌هایمان پیدا کنیم. و نسل فعلی [سازمان‌دهندگان و معترضین] این رویکرد را صراحتا رد می‌کند.؜